Skip to main content
Inleiding
- klinische biologie
- specialisatie: 5 jaar
- profylaxe + pathologie
- 3 subdisciplines
- microbiologie
- chemie
- hematologie
- drempels
- testdrempel
- behandelingsdremple
- boven: geen test nodig, start behandeling
- tussenin
- aanvragen
- wie mag analyses aanvragen
- artsen
- tandartsen
- vroedvrouwen
- diagnoseregels
- aanrekenbaarheid (terugbetaling?)
- hoe
- (1) positieve lijst van analyses opgeven
- (2) bepaald syndroom of type van gewenste onderzoeken
- oorzaken onzekerheid
- analytische variatie (binnen 1 staal)
- precisie
- juistheid
- nauwkeurigheid (van enkelvoudige meting)
- biologische variatie
- intra-individueel (controleerbaar)
- ritme
- houding
- voeding
- ...
- inter-individueel (niet-controleerbaar)
- referentiewaarden
- 95% normaal
- parametrisch: normale verdeling
- niet-parameterisch: kwantielen
-
(onafhankelijk)
- referentiepopulatie
- gezonde mensen
- OK voor leverwaarden, ...
- niet OK voor bv. reumatoide artritis (RA)
- TP, FP, TN, FN
- verticaal
- sensitivity = TP / (TP + FN) = P(test + | ziek)
- specificity = TN / (TN + FP) = P(test - | niet ziek)
- berekend op controls (gezonde mensen)
- hangt niet af van prevalentie (verhouding van de 2 kolommen)
- ROC curve
- x-as: 1-specificity
- y-as: sensitivity
- (0, 0) -> (1, 1)
- varieer cut-off
- area under curve (AUC)
- horizontaal
- PPV = TP / (TP + FP) = P(ziek | test +)
- NPV = TN / (TN + FN) = P(niet ziek | test -)
- hangt wel af van prevalentie
- likelihood ratio
- fractie patienten / fractie controles
- positief: sensitivity / (1 - specificity)
- classificatie
- 1: insignificant
- 2-5: small
- 5-10: modest
- 10+: clinically important
- negatief: (1 - sensitivity) / specificity
- hangt niet af van prevalentie
- niet beperkt tot binaire beslissingen
- odds = p / (1 - p)
- p = odds / (1 + odds)
- post-test odds = pre-test odds x LR (Bayes)
- hangt wel af van prevalentie
- vaak overschat door artsen
- (hier geen logaritmes)
- communicatie
Pre-analytische fase
- labo cyclus
- pre-analytische fase
- grootste kans op fouten
- hemolyse
- te weinig
- verkeerde container
- stolling
- aanvragen
- afnemen + ID
- transport
- voorbereiding
- analytische fase
- post-analytische fase
- 2e grootste kans op fouten
- validatie
- rapportering
- interpreteren resultaten
- beslissing
- soorten fouten
- controleerbare
- afnametijdstip
- dagelijks ritme / seizoen
- impact op vitamine D, cortisol, ijzer
- voedsel
- impact op glucose, triglyceriden
- lichaamshouding
- oncontroleerbare
- soorten stalen
- bloed
- arterieel
- veneus
- capillair
- urine
- andere
- bloedcomponenten
- RBC (40-45%)
- buffy coat
- plasma (55-60%)
- 93% waterig (ionen, glucose, ...)
- plasma vs serum
- plasma
- geen stolling
- bevat fibrinogeen
- serum = plasma - stollingsfactoren
- wel stolling
- bevat fibrine (uit fibrinogeen)
- K+ licht hoger in serum dan in plasma
- anti-coagulatie
- complexatie Ca2+
- inhibitie thrombine en complementfactor Xa (a=actief)
- kleurcodes bloedtubes
- paars: EDTA (ethyleen diamine tetra-azijnzuur)
- geel: serumtube (gel en clotactivator)
- wachten tot klonter gevormd is (30min) voor begin analyse
- blauw: citraat
- bevat specifieke hoeveelheid citraat (10% verwacht volume plasma)
- tube voldoende vullen (90%+)
- probleem als hematocriet te hoog is (>55% i.p.v. standaard 45%)
- stolling in labo triggeren met extra Ca2+ en tissue factor
- rood: droge serumtube
- groen: heparine
- niet nodig om 30min te wachten
- risico: plaatjesaggregaten
- grijs: fluoride / oxalaat
- RBC blijft normaal glucose gebruiken in staal
- inhibitie glycolyse (enolase)
- volgorde afname
- doel: vermijden contaminatie
- hemoculturen
- blauw
- geel
- rood
- groen
- paars
- grijs
| Kleur |
Hematologie |
Serologie |
Chemie |
Immunologie |
Coagulatie |
Glucose |
| Blauw |
- |
- |
- |
- |
x |
- |
| Geel |
- |
x |
x |
x |
- |
- |
| Rood |
- |
- |
x |
- |
- |
- |
| Groen |
- |
x |
x |
x |
- |
- |
| Paars |
x |
- |
- |
- |
- |
- |
| Grijs |
- |
- |
- |
- |
- |
x |
Urine onderzoek
- staal afnemen
- contaminatie vermijden
- midstream
- binnen 2u naar labo
- afbraak WBC, RBC
- glucose verbruik
- pH omhoog (ureum -> ammonia)
- anders koel bewaren
Uitzicht, geur, kleur
- schuim ~ eiwit
- troebel
- cellen, mucus
- fosfaten
- urinezuur
- bacterien
- geur
- fruitig: acetonurie (diabetes)
- faecaal: fistels
- ammonia: bacteria
- kleur
- rood
- bruin/zwart
- Hb, myoglobine, alkaptonurie
- oranje
Teststrook (dipstick)
- heem
- positief
- hematurie (RBC)
- hemoglobinurie
- myoglobine
- oorzaken
- menses bij vrouwen
- mechanische wrijving (marathonlopers)
- ...
- WBC
- esterase in granules
- ester -> alcohol
- check via kleurindicator (diazoniumzout)
- enzymatische reactie
- aflezen op correcte tijdstip
- wijst op infectie of inflammatie
- nitriet
- bacteria (E. coli, Proteus, Klebsiella): nitraat reductase
- nitraat (NO3-) -> nitriet (NO2-)
- check via kleurindicator (diazoniumzout)
- pH
- normaal 4.5 - 8
- te alkalisch: wellicht infectie
- te zuur: predispositie urinezuurstenen
- glucose
- test geen andere suikers!
- glucosewaarden moeten al hoger zijn dan nierdrempel (160-180 mg/dl)
- suggestief voor diabetes mellitus
- ketonen
- bij
- diabetes
- zware inspanning
- vasten
- alcoholmisbruik
- eiwit
- normaal beperkt (< 150 mg)
- vooral Tam-Horsfall eiwitten
- focus op albumine
- dipstick meet geen microalbuminurie
- dipstick meet wel macroalbuminurie
- oorzaken
- benigne: inspanning, stress, orthostatisch (adolescenten)
- niet-renaal: hartproblemen, infectie, koorts
- renaal
- geconjugeerd bilirubine
- wateroplosbaar
- i.t.t. niet-geconjugeerde bilirubine
- oorzaken
- lever, galziekten
- kan wijzen op obstructie (galstenen)
- hemolyse
- lichtgevoelig
- soortelijk gewicht
- schatting concentratie/dilutiecapaciteit nier
- te laag (dilutie)
- diabetes mellitus
- diabetes insipidus
- nierziekten
- potomanie (bier/water)
- te hoog (concentratie)
Microscopie
- methode 1: sediment na centrigugatie
- methode 2: geautomatiseerde flowcytometrie
- < 6 RBC / mm3
- < 10 WBC / mm3
- methode 3: rechtstreeks microscopisch onderzoek
- cellen
- cilinders
- bacteria
- gisten
- kristallen
Kweek
- positieve kweek
- pyurie (> 10 WBC / mm3)
- veel kolonies
- kolonies zonder pyurie: slecht bewaarde urine (contaminatie achteraf)
Opsporen drugs en medicatie
- dosage: niet mogelijk o.b.v. urine
- methode 1: massa spectrometrie
- methode 2: immunologisch
- snel
- minder nauwkeurig
- o.a. cocaine, opiaten
Eiwitchemie
- in bloed
- totaal eiwit
- biureetmethode
- koper -> paars (alkalisch)
- albumine
- bindt bij lage pH aan kleurstoffen
- immunologische methoden
- immunoprecipitatie
- antistof (Y)
- vormt complex met antigen (= eiwit)
- LASER -> verstrooiing
- turbidimetrie
- nefelometrie (onder hoek)
- risico op antigen-excess
- geeft laag signaal zoals bij laag antigen
- Gauss curve
- elektroforese
- eiwit = Zwitter ion
- pI = pH waarbij lading eiwit neutraal is
- albumine: 4.7
- gamma globulines: 7.2
- twee tegengestelde krachten
- elektro-osmostisch kracht (EO)
- elektroforetische kracht (EF)
- albumine: EO < EF
- gamma globulines: EO > EF
- technieken
- agarose elektroforese
- capillaire zone elektroforese
- meest gebruikt
- real-time
- optisch systeem
- resultaat
- grafiek
- albumine
- pre-albumine
- albumine (grote piek)
- alpha 1
- alpha 1 antitrypsine (AAT)
- alpha 2
- alpha 2 macroglobuline
- haptoglobine
- beta
- gamma
- gamma globulines (antistoffen)
Albumine
- hypoalbuminemie
- "happiness is a normal albumine level"
- veel mogelijke oorzaken
- verminderde opname
- vermindere synthese (lever)
- verhoogd katabolisme
- verhoogde behoefte
- eiwitverlies
- nier
- darm
- huid (brandwonden)
- ...
- hyperalbuminerie
- oorzaken
- dehydratatie
- perfusie (toediening)
- bisalbuminermie (2e grote piek)
- genetisch variant
- medicatie (AB) bij nierinsufficientie
Alpha 1 antitrypsine (AAT)
- types
- M: normaal
- Z: abnormaal (genetische variant)
- stapelt in lever
- leveraandoening
- neonatale cholestase
- cirrose, kanker
- lagere bloedconcentratie
- anti-proteolyse activiteit
- beschermt tegen elastase van WBC (neutrofielen)
- deficientie: longemfyseem
- verhoogd
- inflammatie
- estrogenen (zwangerschap, contraceptiva)
- verlaagd
- genetische varianten (Z)
- verlies
Alpha 2 > Haptoglobine
- bindt vrij hemoglobine
- doel: voorkomen ijzerverlies in urine
- halfwaardetijd voor verwijdering uit bloed
- los: 3.5d
- gebonden complex: 2u
- te laag
- hemolyse
- leverfalen
- ondervoeding
- te hoog
Alpha 2 macroglobuline
- heel groot (tetrameer)
- functie
- protease inhibitie
- regulatie fibrinolyse
- transport
- verhoogd
- kinderen
- zwangerschap
- nefrotisch syndroom
- eiwitten gaan verloren
- minder hoge albumine piek
- wel hoge alpha 2 piek (want te groot om te filteren in nieren)
- verlaagd
- pancreatitis (meer proteasen)
Beta > Transferrine (trf)
- eerste beta piek
- transport ijzer
- 1 trf : 2 Fe3+
- verhoogd
- Fe deficientie
- estrogenen
- verlaagd
- inflammatie (daling i.p.v. stijging)
- negatieve acute fase eiwitten
- malnutritie
- eiwitverlies
Intermezzo: acute fase reactie
- cytokines (IL-1, IL-6, TNF)
- hersenen -> bijnier -> lever maakt acute fase eiwitten aan
- positieve acute fase eiwitten
- C-reactive protein (CRP)
- detectie en opvolging inflammatie
- x1000
- snel: 6-10u
- functie
- adhesie aan fagocyterende cellen
- activeert complement systeem
- aspecifiek
- alpha-1 antitrypsine (AAT)
- alpha-1 zuur glycoproteine
- ? alpha-2 haptoglobine
- fibrinogeen
- C3, C4
- ceruloplasmine
- negatieve acute fase eiwitten (dalen)
Beta > Complement factor 3 (C3)
- tweede beta piek (minder hoog dan transferrine piek)
Gamma globulines
- antistoffen
- hypogammaglobulinemie
- normaal bij neonaten
- begint met hoge concentratie van moeder
- daalt snel tot 6m
- daarna tot 10j opbouw eigen IgG
- immuun deficientie
- nefrotisch syndroom: verlies
- maligne proliferatie van lymfocyten
- hypergammaglobulinemie
- polyklonaal
- hele piek verhoogd
- chronische inflammatoire aandoeningen
- autoimmuun (RA, Sjogren, ...)
- sarcoidose
- chronische infectie
- levercirrose
- mono- of oligoklonaal
- 1 smalle piek
- autoimmuun
- virale infecties (Lyme, AIDS)
- immuunsuppressie na transplant
- multipel myeloom (ziekte van Kahler)
- diagnose: CRAB
- hypercalcemia
- renal failure
- anemie
- bone lesions
- monoclonal gammopathy of unknown significance (MGUS)
- beta-gamma-brug
Hematologie
Basisprincipes van celtelling
- "complet-formule"
- RBC + WBC + plaatjes in kaart brengen
- technologie
- impedantie
- elektrolyt + staal
- elektroden
- volt meter
- telbuis
- grote cel ~ hogere impedantie
- optisch (LASER)
- forward scatter: cell size
- side scatter: cell complexity
- neutrofiel (lobben) > lymfocyt
- cytochemisch (peroxidase)
- leeftijdsafhankelijk (0-18j)
- automaat
- telt meer cellen dan manueel
- daarom nauwkeuriger
RBC
- leeft 120d
- parameters
- mean corpuscular volume (MCV)
- mean corpuscular Hb (MCH)
- berekend
- Hb (g/l) / #RBC (10^{12}/l)
- mean corpuscular Hb concentration (MCHC)
- hematocriet (l/l, %)
- volumefractie RBC
- 2 manieren
- microcentrifugatie
- berekend
- (man: 40-50%)
- (vrouw: 36-46%)
- reticulocyten
- voorloper RBC
- geen kern
- veel ribosomaal RNA
- perifeer verlies (bloeding, hemolyse)
- anemie met verhoogd aantal reticulocyten
- gestoorde RBC aanmaak
- anemie zonder verhoogd aantal reticulocyten
- bekijk absolute aantal, niet percentage
- ijzer
- Hb (70%)
- ferritine (24%)
- reserves in lever
- 1 ft : 4000 Fe3+
- lager bij tekort
- hoger bij acute fase reactie
- positief acute fase eiwit
- transferrine (1%)
- 1 trf : 2 Fe3+
- normaal 30% verzadigd
- lager bij tekort
- hoger bij stapeling
- negatief acute fase eiwit
- varia (5%)
- hemoglobine (Hb)
- (12-17 g/dl)
- 4 heemgroepen
- 1 Fe2+ per heemgroep
- synthese in mitochondria
- porfyrines: tussenproduct
- 4 globine ketens
- metHb: Fe3+ ipv Fe2+
- kan minder goed O2 binden
- HbCO: affiniteit CO > O2
- bepaling
- lyse
- oxidatie tot metHb
- kleuring
- vroeger a.h.v. cyanide (toxisch)
- te laag: transfusie
- classificatie anemie
- normocytair - normochroom: MCV, MCH, MCHC normaal
- microcytair - hypochroom: MCV < 80 fl, MCH < 27 pg
- macrocytair - normochroom: MCV >= 100 fl
- vitamine B12, folaat deficientie
- cirrose
- alcoholmisbruik
- hypothyreoidie
- red cell distribution width (RDW)
- bepaling micro/normo/macrocytair
- extravasculaire hemolyse
- afbraak oude RBC
- in reticulo-endotheliaal stelsel (?)
- door macrofagen
- heem -> biliverdine -> bilirubine -> conjugatie in lever -> excretie in gal -> uribilinogeen in darm (flora)
- deel opgenomen en naar urine
- intravasculaire hemolyse
- 5-10% RBC
- Hb gebonden door haptoglobine
- daling -> teken van hemolyse
- maar kan gemaskeerd worden door stijging (want is ook actute fase eiwit)
- snel verwijderd door reticulo-endotheliaal systeem
- saturatie haptoglobine -> hemoglobinemie
- absorptie in nier tot 5g/dag
- boven drempel: hemoglobinurie
- afwijkingen vorm
- ovalocyten
- sikkelcel
- megalocyten
- schietschijfcellen = target cells
- teardrop cells
- fragmentocyten
- echinocyten: uitsteeksels
- stomatocyten: "mond"
- Howell-Jolly
- paarsrode kernresten
- afwezige/gestoorde milt
- basofiele stippeling
Pathologie erythropoiese (anemie)
Verminderde aanmaak
- ijzergebrek
- fluctueert doorheen dag (diurn)
- oorzaken
- malabsorptie
- verlies: bloeding
- verbruik
- zwangerschap
- adolescentie
- microcytair - hypochroom
- ferritine daalt
- soms gemaskeerd want is ook positief acute fase eiwit
- transferrine stijgt
- negatief acute fase eiwit
- bij chronische ziekte
- RA, tumoren, ...
- normochroom - normocytair
- ferritine stijgt door inflammatie
- transferrine daalt door inflammatie
- oorzaak
- IL-6
- minder intestinale Fe absorptie
- Fe blijft gevangen in macrofagen?
- minder productie Hb
- vitaminegebrek
- foliumzuur / folaat
- vit B12
- dierlijk vlees
- opgenomen in dunne darm a.h.v. intrinsic factor (IF)
- pernicieuze anemie: tekort aan IF
- macrocytair
- hypersegmentaire neutrofielen (meer lobben in kern)
- bilirubine+
- LDH+
- ijzer / transferrine normaal
- psychische symptomen
- andere vormen
- aplastische anemie
- myelodysplasie (MDS)
- porfyrie
Verhoogde afbraak
- hemolytische anemie
- bilirubine+
- LDH+
- haptoglobine-
- oorzaken
- auto immuun
- allo immuun
- transfusiereactie
- rhesus incompatibiliteit (moeder-kind)
- mechanisch
Gestoorde aanmaak
- thalassemie
- alfa-thalassmie -> minder alfa-globine in Hb
- beta-thalassmie -> minder beta-globine in Hb
- meer HbA2 (2 alpha 2 delta)
- microcytair
- hypochrome RBC
- targetcellen
- Sikkelcel
- puntmutatie in beta globine
- problemen bij lage O2 spanning
Polycythemie
- hoog #RBC
- soorten
- polycytemia vera
- kwaadaardig
- viscositeit+ (trombose)
- secundaire polycytemia
- bij lage O2 Sat (cf. hoogtestage)
- rokers: meer HbCO
- EPO+
WBC
- leukopenie
- laag #WBC
- oorzaken
- aplastische anemie
- beenmerginfiltratie
- leukemie
- hypersplenisme (opslag milt)
- megaloblastische anemie
- leukocytose
- hoog #WBC
- oorzaken
- reactief
- autonoom
- maligne ziekten (o.a. Hodgkin)
- neutrofilie (hoog #neutrofielen)
- bacteriele infectie
- andere ontstekingen, trauma, tumoren, hartinfarct, brandwonden, ...
- lymfocytose (hoog #lymfocyten)
- virale oorzaken
- EBV, CMV, rubella, hepatitis, HIV
- (bacterieel: kinkhoest, TBC)
- monocytose -> bacterieel
- eosinofilie
- mild -> allergie
- sterk -> parasiet
- basofilie -> leukemie
Bloedplaatjes
- levensduur: 5-9d
- thrombocytopenie (verlaagd)
- symptomen
- oorzaken
- minder aanmaak
- medicatie (heparine)
- bestraling
- leukemie
- meer afbraak
- abnormale distributie
- grote milt -> meer opslag
- thrombocytose (verhoogd)
- symptomen
- cerebrale ischemie
- a/v thrombose
- bloedingen (veel plaatjes, maar van slechte kwaliteit)
- oorzaak
| Cel |
Laag |
Hoog |
| thrombocyt |
thrombocytopenie |
thrombocytose |
| leukocyt |
leukopenie |
leukocytose |
| neutrofiel |
|
neutrofilie |
| eosinofiel |
|
eosinofilie |
| basofiel |
|
basofilie |
| monocyt |
|
monocytose |
| lymfocyt |
|
lymfocytose |
| erythrocyt |
anemie |
polycythemie |
Chemie
Bilirubine
- afbraak heem in Hb/myoglobine/cytosoom P450
- synthese
- in macrofaag
- heem -> biliverdin -> bilirubine
- transport in bloed via albumine
- in lever
- conjugatie (glucuronidatie) -> wateroplosbaar
- excretie in galwegen
- in darm
- urobilinogeen
- 1% heropname -> urine
- meting: colorimetrie
- direct: geconjugeerd bilirubine
- indirect: niet-geconjugeerd bilirubine
- normaal
- vooral niet-geconjugeerd (+95%)
- niet in urine
- niet-geconjugeerde hyperbilirubinemie
- hemolyse
- Gilbert syndroom: defect glucuronidatie
- geen ziekte
- 6-10% bevolking
- conjugatie vertraagd
- direct/totaal < 30%
- risico
- antivirale middelen
- chemotherapie
- geconjugeerde hyperbilirubinemie
- dus
- conjugatie is geluk
- verwijdering loopt fout
- onderverdeling
- met bilirubinurie
- probleem in galwegen (cholestase)
- intra-hepatische galwegen
- extra-hepatische galwegen
- zonder bilirubinurie
- ratio direct/totaal (bij verhoging)
- -30% -> hemolyse / Gilbert
- +70% -> cholestase
Ammoniak en ureum
- AZ -> ammonia
- ureum -> ammonia (door urease)
- darm -> v. porta -> lever
- synthese AZ en ureum (ureum cyclus)
- leveraandoening
Enzymen
Hart
Creatine kinase (CK)
- creatine + ATP <-> creatine-P + ADP
- subunits
- dimeer
- MM: skeletspier, hart
- MB: hart, (skeletspier)
- stijgt ook na reanimatie
- relatieve index: CK-MB / totaal
- BB: hersenen, (darm)
Creatinine (off topic)
- uit hydrolyse van creatine
- marker voor nierfunctie
- vrij gefilterd
- geen reabsorptie
- indicator voor GFR (normaal ~100 ml/min)
Troponine (Tn)
- geen enzyme
- in skelet- en hartspier
- subunits
- TnT: binding aan tropomyosine
- TnC: binding aan Ca2+
- TnI: inhibitie contractie (zo geen Ca2+)
- hart-specifieke varianten
- specifieker dan CK-MB test
Acuut myocardinfarct
- ECG afwijking -> direct behandelen
- twijfel -> check periodiek merkers
- duurt 2u voor concentratie stijgt
Lactaat dehydrogenase (LDH)
- lactaat + NAD+ <-> pyruvaat + NADH
- subunits
- tetrameer
- in alle weefsels
- FP resultaat door hemolyse
Leverfunctie testen
- lektesten: AST, ALT
- cholestase testen: alkalische fosfatasen (ALP), gammaGT, bilirubine
- synthese in lever
- albumine
- stollingsfactoren
- lager -> hogere prothrombinetijd
- international normalized ratio (INR)
- terminologie
- AST+ en ALT+ -> "hepatitis"
- acuut
- chronisch vanaf 6m
- ook ALP+ en GT -> "cholestatische hepatitis"
- ook bilirubine+ -> "icterus"
Aspartaat (AST) en Alanine transaminase (ALT)
- AST
- Asp + alpha-ketoglutaraat <-> oxaloacetaat + Glu
- ook in mitochondria naast cytosol
- enkel vrijgezet bij alcoholmisbruik of anoxie -> AST > ALT
- ALT
- L-Ala + alpha-ketogluteraat <-> puryvaat + L-Glu
- meer leverspecifiek dan AST
- cave: hemolyse
- leverbeschadiging
- acute hepatitis
- AST+++
- ALT+++ (sneller en langer)
- chronische hepatitis
- non-alcohol fatty liver disease
- AST / ALT > 2
- alcoholische hepatitis
- acute celnecrose
- spierziekte
- o.a. hartinfarct
- ook CK stijging
GT
- in alle weefsels -> aspecifiek
- samen met alkalische fosfatasen -> cholestase
- stijgt bij alcoholgebruik
Alkalische fosfatasen (ALP)
- iso-enzymes (vormen)
- lever
- stijgt na 2-3d bij cholestase
- bot
- groei
- heling fractuur
- botziekten
- intestinaal
- placenta
Pancreas
- merkers voor pancreatitis
- amylase
- lipase
- specifieker dan amylase
- hoger dan 2x upper reference level (URL)
- +95% sensitiviteit en specificiteit voor pancreatitis
Casussen