Ontwikkeling en voortplanting - Fysiologie

Glossary

HT: hypothalamus
HF: hypofyse
- aHF: adenohypofyse
- nHF: neurohypofyse
BN: bijnieren
Kiss: kisspeptide
NKB: neurokinine B
Dyn: dynorphine
GnRH: gonadotropine releasing hormone
C: cholesterol
P: progesteron (21 C)
DHEA-S: dehydroepiandrosteronsulfaat
DHEA: dehydroepiandrosteron
A/A4: androstenedione (19 C)
T: testosteron (19 C)
DHT: dihydrotestosteron
E: oestrogeen (18 C)
- E1: oestron
- E2: oestradiol
- E3: oestriol
LH: luteiniserend hormoon
FSH: follikel stimulerend hormoon
Inh: inhibine
PRL: prolactine
GH: groeihormoon
- hGH: hypofysair groeihormoon
- pGH: placentair groeihormoon
ADH: antidiuretisch hormoon
PG: prostaglandines

Niet-zwangere vrouw

Gonadotropinen

hypothalamus
- GnRH cellen
  - GnRH
hypofyse
- adenohypofyse = anterior pituitary
  - gonadotrope cellen
    - LH
    - FSH
  - lactotrope cellen
    - prolactine (PRL)
  - somatotrope cellen
    - hGH
  - varia: ACTH, TSH
- neurohypofyse = posterior pituitary
  - oxytocine
  - ADH

niet afgebeelde effecten
- GABA: inhibeert Kiss
- leptine: stimuleert Kiss

Follikels

twee grote stadia
- pre-antraal
  - gonadotropine onafhankelijk
  - primordiale follikel
    - eicel
    - pre-granulosa cel
  - primair pre-antraal follikel
    - eicel
    - zona pellucida
    - granulosa cellen
      - eenlagig
  - secundair pre-antraal follikel
    - eicel
    - zona pellucida
    - granulosa cellen
      - meerlagig
    - thecacellen
      - eenlagig
      - vascularisatie
  - ?
    - eicel
    - zona pellucida
    - granulosa cellen
      - meerlagig
      - secretie follikelvocht
    - thecacellen
      - tweelagig
        
        theca interna
        
        theca externa
      - vascularisatie
    - FSH receptoren
      - FSH+ -> folliculogenese
      - FSH=/- -> atresie
        
        granulosa -> apoptose
        
        theca -> fibroblast cellen
- antraal
  - gonadotropine afhankelijk
  - antraal follikel
    - eicel
    - zona pellucida
    - granulosa cellen
      - meerlagig met antrumholte
    - thecacellen
    - FSH+: recrutering
  - pre-ovulatoir = Graafs follikel
    - eicel
    - 1e poollichaam
    - zona pellucida
    - cumulus granulosa cellen
      - geen LH receptoren
    - antrum
    - antrale granulosa cellen
      - LH receptoren
        
        LH+ -> meiose I afwerken
      - synthese E2 + P
    - thecacellen

Ovariele cyclus

(!) examen
vereenvoudigd verloop
- E: twee pieken, 1 in beide helften
- P: piek in tweede helft
vanuit perspectief ovaria
- perspectief uterus (zie later)
  - dag 1-5: menstruatie
  - dag 6-14: proliferatiefase
  - dag 15-28: secretroire fase
fasen
- folliculaire fase
  - dag 1-5: recrutering
    - FSH+: 20 pre-antrale -> antrale follikels
    - thecalaag: LH receptor
      - LH+: C -> P -> A4, T
        
        P enkel als tussenproduct
    - granulosa
      - FSH+: A4, T -> E2 m.b.v. aromatase
      - Inh
    - uterus: menstruatie
  - dag 6-10: selectie
    - 1 dominant follikel geselecteerd
      - granulosa
        
        delen
        
        extra FSH receptoren
        
        ook LH receptoren
    - andere follikels: atresie
    - FSH daalt
  - dag 11-14: pre-ovulatie
    - E piek (30u voor ovulatie)
      - LH en FSH volgen
- ovulatie
  - trigger: LH piek (12u voor ovulatie)
    - ovulatietest meet LH
  - eicel + cumulus naar eileider
  - corpus luteum blijft achter
    - luteinisatie
    - granulosa: FSH + LH receptoren
      - A4, T -> E, Inh
      - C -> P (cf. theca cellen)
        
        P begint te stijgen
    - theca: LH receptoren
      - C -> P -> A4, T
  - afronden meiose I
  - loskomen granulosa
  - opm: pijnstillers onderdrukken PGE2 -> verstoring ovulatie
- luteale fase
  - dag 15-21: corpus luteum
    - luteine cellen
      - C -> P
        
        doet LH dalen
      - C -> P -> A4,T -> E, Inh
        
        doet FSH dalen
  - dag 22-28: luteolyse
    - corpus luteum -> corpus albicans
      - o.i.v. PGF2alfa, dalend LH

Androgenen

productieplaatsen idem bij man en vrouw
zwakke androgenen
- drie soorten
  - DHEA-S
  - DHEA
  - A4
- functie
  - precursor voor sterke androgenen
    - omzetten in perifere weefsels
      - DHEA-S <-> DHEA -> A4 <-> T -> DHT
  - precursor voor E
    - A4 -> E1 (in perifere weefsels)
    - T -> E2 (in perifere weefsels en ovaria)
sterke androgenen
- twee soorten
  - T
    - libido
    - beenderen
    - skeletspieren
  - DHT
    - amboseksuele haargroei
      - vellus -> terminaal haar
      - pathologie: hirsutisme
        
        mannelijk beharingspatroon bij vrouw
    - sebumklieren
      - pathologie: acne
    - apocriene zweetklieren

Lichamelijke veranderingen

endometrium
- lamina basalis
  - permanent
  - veel stamcellen en immuuncellen
- lamina functionalis
  - prolifereren: dag 5 (na menstruatie) - 14 (ovulatie)
  - secreteren: dag 15 - 28
  - differentieren
- bloedingen
  - (!) examen
  - E doorbraakbloeding
    - anovulatoire cyclus (zie onder)
  - P doorbraakbloeding
    - in week 2 bij gebruik pil
  - E dervingsbloeding
    - anovulatoire cyclus (zie onder)
    - ovulatiebloeding
      - vaak onopgemerkt
  - P dervingsbloeding
  - EP dervingsbloeding
    - klassieke menstruatie
      - hoeveelheid: 5-80ml
      - duur: 4-5 dagen
        
        verkort: < 4
        
        verlengd: > 8
    - stopweek bij gebruik combinatiepil
myometrium
cervix
- vruchtbare periode rond ovulatie
  - waterachtig (o.i.v. E)
  - 10cm rekbaar
  - microscoop: varenblad patroon
  - 4 dagen doorlaatbaar
- anders
  - troebel
  - microscoop: losse vlekjes
  - ondoorlaatbaar (bij hoge P)
- functie: zaadcel selectie
temperatuur
- +0.5 graden bij ovulatie
libido
- piekt rond ovulatie
premenstrueel syndroom (PMS)
- stemmingsstoornissen
- gedragsstoornissen
- lichamelijke ongemakken
contraceptie pil
- combinatiepil: E+P
- 3 weken innemen (constante dosis), 1 stopweek
- effecten
  - ovaria
    - FSH, LH dalen
    - geen folliculogenese -> atresie
    - geen LH piek -> geen ovulatie
  - endometrium
    - E+P: geen proliferatie
    - P: predecidualizatie in stroma(?)
      - dun, ongedifferentieerd endometrium
  - cervix
    - P+ -> ondoorlaatbaar
  - libido
    - daalt

Puberteit

3 maanden
- mini puberteit
6 jaar
- rijping bijnierschors -> adrenarche
  - productie androgenen (DHEA-S, ...)
    - stijgt lineair van 6j-25j
    - gevolgen (herhaling)
      - libido
      - sterkere botten, skeletspieren
      - amboseksuele haargroei / pubarche
      - sebumklieren -> acne
      - apocriene zweetklieren
10 jaar
- toename vetcellen
  - leptine -> gonadarche
    - LH+
      - thecacellen: C -> A4
    - FSH+
      - granulosacellen: A4 -> E2 + Inh
        
        gevolgen E2
        
        libido
        
        sterkere botten
        
        borstontwikkeling = thelarche
        
        vrouwelijke vetverdeling
        
        lengtegroei a.h.v. GH o.i.v. E2
        
        E2: groeischijven verdwijnen -> groeistop
        
        groei genitalia
        
        induceren ovulatie
        
        anovulatoire cyclus
        
        vanaf 12.5 jaar
        
        geen eisprong
        
        preantraal -> pre-ovulatoir follikel
        
        E2+
        
        E-doorbraakbloeding
        
        eerste = menarche
        
        afsterven follikel
        
        E2-
        
        E-dervingsbloeding
15 jaar
- E hoog genoeg
  - LH+, FSH+
- regelmatige cyclus
examenvraag: wat wordt niet veroorzaakt door stijging E2
- pubarche <== androgenen
- thelarche
- menarche
- groeischijven verdwijnen

Oudere vrouw

minder follikels
45j-51j: menopauzale transitie
- onregelmatige cyclus
45j-52j: perimenopauze
51j: menopauze = laatste ovariele cyclus
51j-...: postmenopauze

verklaard a.h.v. gonadotropinen diagram
FSH, LH doven traag uit bij ouders worden
gevolgen
- E down
  - endometrium groeit niet meer
    - geen menstruatie
    - wel bloedverlies? -> pathologie (kanker, ...)
  - genitale atrofie
    - vagina, urinewegen
    - dunner epitheel
    - minder mucus
      - pijnlijke coitus
    - meer kans op scheurtjes -> infectie
    - meer blaasontstekingen
  - huid atrofie
    - rimpels
    - minder collageen, elastine
  - osteoporose
    - rugpijn
    - kans op breuken
    - krimp in lichaamslengte: 5cm
  - atherosclerose
    - hartinfarct
    - herseninfarct
    - begint vroeger bij mannen bij gebrek aan E
  - androgeen excess: A > E
    - mannelijke beharing (baard, snor)
    - acne
  - opvliegers / "vapeurs"
    - warmte, rood, zweten, hartslag+, (duizelig)
    - E- -> NKB+ -> hypothalamus -> warmte+
    - behandeling: supplement E
      - risico: baarmoederhalskanker
    - verdwijnt spontaan na een tijd
  - andere vetverdeling
    - verlies vrouwelijke taille
- natuurlijke remedie: dansen -> spieren+, meer O2 in bloed

Zwangere vrouw

bevruchting
- sync
  - afdaling eicel in eileider: ~7 dagen
  - "window of implantation": 3 dagen
- kans
  - spontaan: 20% per maand
  - IVF: 30%

Endocrinologie

Hormoon	Structuur	Productie	Functie	Toepassing
hCG	glycoproteïne	- trofoblast - placenta	- voorkom luteolyse - stimuleer braakcentrum - T piek	- zwangerschapstest - test trisomie --> PAPP-A --> w9-14
P	steroid (C21)	- corpus luteum - placenta	- decidualizatie - inhibitie contracties - inhibitie melkproductie - borstontwikkeling - eetlust+ - insulineresistentie	- abortuspil
E1, E2, E3	steroid (C18)	- corpus luteum - placenta (*)	- PRL+ - borstontwikkeling - (arbeid)	- screening T21, T18 --> verlaagd E3
CRH	polypeptide	- HT moeder - HT foetus - placenta	- (arbeid) - stimulatie bijnieren moeder - stimulatie bijnieren foetus	- postpartum depressie
PRL	polypeptide	- aHF > lactotrope cel	- lactogenese I - insulinesecretie	/
hPL	polypeptide	- placenta	- insulinesecretie - insulineresistentie	/
hGH, pGH	polypeptide	- aHF > somatotrope cel - placenta	- insulineresistentie	/
Relaxine	polypeptide	- corpus luteum	- dilatatie arteriolen - dorstgevoel - secretie ADH	/

Humaan choriongonadotropine (hCG)

structuur
- glycoproteine
- korte alpha keten
- lange beta keten
  - meest functioneel
- lijkt op FSH, LH
productie
- trofoblast cellen
- placenta
concentratie
- vanaf dag 22 na laatste menstruatie
  - dus 8 dagen na ovulatie
- piek op 10 weken
- laag plateau
functie
- voorkom luteolyse
  - hCG bindt op LH receptor van theca+granulosa cellen
  - dus productie E, P blijft intact
- stimulatie braakcentrum
  - "ochtendmisselijkheid"
  - doel: bescherm tijdens toxische stoffen tijdens trimester 1
- testosteron piek
  - hCG -> bloed embryo -> bindt aan LH receptor Leydigcel
  - stimuleer mannelijke ontwikkeling
diagnostiek
- zwangerschapstest
- test trisomie
  - T13, T18, T21 (Down)
  - methodes
    - bloedafname (week 9-14)
      - beta-hCG
      - pregnancy-associated plasma protein A (PAPP-A)
    - echo (week 11-13): nekplooi + neusbot
    - vruchtwaterpunctie (bij twijfel)
      - risico: vroeg geboorte

Progesterone (P)

structuur
- steroide (21 C)
productie
- initieel: corpus luteum (i.c.m. E)
- vanaf week 8-10: placenta
concentratie
- stijgt lineair van 11d-36w
functie
- decidualizatie: differentiatie endometrium
  - vooral stromale cellen
  - endometrium levert voedingsstoffen voor embryo (trimester 1)
- zwangerschap in stand houden
  - inhibitie contracties via oxytocine- en PGE2-receptor
- (zie later)
toepassing
- abortuspil
  - dag 1: P receptor antagonist -> inhibitie P
  - dag 3: PGE1 analoog: contracties starten

Oestrogenen (E)

structuur
- cholesterol
  - progesteron (21 C)
    - androgenen (19 C)
      - oestrogenen (18 C)
        
        oestron (E1)
        
        oestradiol (E2)
        
        oestriol (E3)
productie
- initieel: corpus luteum (i.c.m. P)
- vanaf maand 2: placenta
  - bouwstenen ontbreken
  - DHEA-S moeder -> DHEA in placenta -> E1, E2
  - cholesterol (moeder) -> ... -> DHEA-S in foetus -> ... -> E3

concentratie
- E1, E2: lineair vanaf dag 1
- E3
  - vanaf 9 weken: lineair
  - knik: rico+ (door groei lever)
functie
- vooral tijdens arbeid
- (zie later)
diagnostiek
- E3 verlaagd <=> T18, T21

Corticotropine-Releasing Hormone (CRH)

structuur: polypeptide
productie
- hypothalamus (HT) moeder + foetus
- placenta
concentratie
- exponentieel tijdens trimester 3
functie
- arbeid
- stress response
  - in moeder + foetus
  - hypothalamus (HT) -> CRH -> hypofyse (HF) -> ACTH -> bijnieren (BN)
    - cortisol
      - in moeder
        
        insuline resistentie
        
        Na+ reabsorptie
      - in foetus
        
        groei, longrijping
      - positieve feedback op aanmaak CRH in placenta
      - negatieve feedback op aanmaak CRH in HT moeder
    - DHEA-S
      - E
diagnostiek
- N/A
- postpartum depressie
  - door stress response
  - lost normaal zichzelf op

Prolactine

structuur
- polypeptide
- S-S bruggen
- lijkt op hPL en GH
productie: lactotrope cellen (geel) in adenohypofyse
concentratie
- ook voor zwangerschap al aanwezig
- stijgt lineair
functie
- lactogenese (zie later)
- insuline secretie
- watertransport door placenta (vruchtzak)

Humaan Placentair Lactogeen (hPL)

structuur
- polypeptide
- S-S bruggen
- lijkt op prolactine en GH
productie: placenta
concentratie: lineair vanaf 22d
functie
- insuline secretie en -resistentie

Groeihormoon (GH)

structuur
- polypeptide
- S-S bruggen
- lijkt op prolactine en hPL
- twee soorten
  - hypofysair (hGH)
  - placentair (pGH)
productie
- adenohypofyse > somatotrope cellen
- placenta
concentratie
- vanaf week 8
- pGH: lineair
- hGH: eerst stabiel, ebt daarna weg (yin-yang)
functie
- insuline resistentie

Relaxine

structuur
- polypeptide
- twee ketens (A, B)
- S-S bruggen
- lijkt op insuline
productie
- corpus luteum
- doorheen hele zwangerschap (i.t.t. E en P)
concentratie
- stijgt exponentieel vanaf 20d
- piek/overshoot: 13 weken
- hoog plateau
functie
- dilatatie arteriolen
- dorstgevoel
- secretie ADH
- weker maken gewrichten -> bevalling

Placenta

morfolofie: discus
bij vivipare dieren (i.p.v. ovipaar)
~= long + nier + darm
- O2, CO2
- voedingsstoffen
- hormonen
- antistoffen
  - later: ook via borstmelk
  - niet bij hoevedieren
    - belang van eerste melk (colostrum)
- afval
ontwikkeling
- implantatie
  - differentiatie trofoblast
    - cytotrofoblast
    - syncytiotrofoblast
      - groeien naar bloedvaten moeder
volledig gescheiden bloedcirculaties moeder-foetus
- bloed moeder komt in holte terecht
- holte gevuld met bloedvaten embryo
pathologie
- intra-uteriene groeirestrictie
- pre-eclampsia = zwangerschapsvergiftiging
  - deeltjes placenta op verkeerde plaats?
- placenta percreta
  - te diep ingegroeid (door wand tot in andere organen)
- ziektes met ontwikkelingsoorsprong
  - obesitas
    - "in familie"
    - embryo bij tekort voedingsstoffen
      - voorgeprogrammeerd om toch te kunnen overleven
  - diabetes type II
    - veel fastfood, vet tijdens zwangerschap
  - metabolic syndrome

Lichamelijke veranderingen

Stofwisseling

gewichtstoename: 1-1.5kg/maand
anabole fase (trimester 1-2)
- P+ -> eetlust+
- prolactine, hPL+ -> insuline+ -> glucose opname+
  - naar lever (glycogeen), skeletspieren, vet
- gewichtstoename
  - foetus: 3.4kg
  - vet: ~3kg
  - bloed: 1.5kg
  - vocht: 1.5kg
  - ...
  - totaal: 12.5kg
- pathologie: zwangerschapsdiabetes
  - glucose concentratie te hoog
  - moeder
    - permanente zenuwschade
    - ogen: diabetische retinopathy
  - foetus
    - overdreven groei

katabole fase (trimester 3)
- insuline resistentie (bij gelijke productie)
  - veel glucose in bloed
    - naar foetus i.p.v. moeder
    - gefaciliteerd transport ~ f(concentratiegradient)
  - modulatie: P, cortisol, hPL, GH
  - insuline inhibeert lipolyse, ketogenese niet meer
    - ketonen -> foetus
- 24u verloop: zie grafiek
  - 3 maaltijden
  - niet zwanger + trimester 1-2 (blauw)
  - trimester 3 (rood)

Ademhaling

door P
ademhaling +40%
O2 verbruik +20%
dus PaCO2 daalt
- chronisch respiratoire alkalose (hogere pH)
minder plaats voor longen
- residueel volume-
P+ -> tidal volume = teugvolume+
- hyperventilatie

Nieren

achtergrondinfo: RAAS
- lever -> angiotensinogeen
- nier -> renine
  - angiotensinogeen -> angiotensine I
- I -[ACE]-> II
- adrenals: II -> aldosteron
- meer Na+ en H2O reabsorptie
- bloeddruk stijgt
vocht
- intracellulair
- extracellulair+
  - interstitieel
  - intravasculair
- verdeling o.b.v. osmose
"zwangere vrouwen zwellen op"
- H2O+
  - meer opname (dorst)
    - door relaxine
  - minder afgifte (urine)
    - door ADH
- Na+ stapeling
- effect zwangerschapshormonen op RAAS
  - P+ -> DOC+
    - bindt aan zelfde mineralo-corticosteroid receptor
  - twee effecten van E+
    - angiotensinogeen+ -> ... -> Na+
    - meer omzetting P -> DOC
nierfunctie
- dilatatie -> meer aan/afvoer van bloed
- efficientere filtratie van afvalstoffen
  - creatinine
  - ureum
  - urinezuur
- glucosurie: glucose in urine
afvoerkanalen
- samendrukking van
  - nierkelken
  - nierbekken
  - ureter
- verstrekt door P+
- minder urine flow
- risico: nierinfectie, blaasontsteking

Bloed

bloedvolume: +2l
- plasma: stijgt lineair tussen week 6 en 34
  - ADH
  - relaxine
  - Na+
- RBC: stijgt vanaf week 20
  - erythropoetine (EPO)
  - lagere hematocriet door dilutie
WBC
- foetus: allograft
  - zelfde soort
  - andere genen
  - half lichaamsvreemd
- in uterus
  - monocyt+
  - neutrofiel+
  - geen aanpassing -> geen implantatie -> onvruchtbaar
bloedplaatjes
- nageboorte: placenta komt los
  - goed doorbloed
  - bloed moet snel stollen
- E+ -> stollingsfactoren+
- onderdrukking fibrinolyse

Circulatie

hart
- HR+
  - in 2e helft
- EDV+ -> SV+
- hartdebiet HD = HR x SV
  - in rust
    - niet zwanger: 5l
    - 7l
    - 9m: 25l
- hypertrofie van RV
  - blijft na zwangerschap
    - cumuleert bij opeenvolgende zwangerschappen
arteries
- P = HD x R
  - endotheelcellen -> NO -> vasodilatie -> R-
    - door P, E, Relaxine
  - druk neemt licht af en stabiliseert dan terug
  - pathologie: zwangerschapshypertensie
    - bloeddruk meten bij elke consultatie
    - pre-eclampsie = zwangerschapsvergiftiging
      - vergiftiging?
        
        trofoblasten komen in bloedstroom moeder
        
        beschadiging glomerulaire capillairen in nieren
        
        proteinurie
        
        oedeem
        
        immuunreactie
      - oorzaak: trofoblasten niet diep genoeg ingegraven
      - oplossing: bevalling vervroegen
      - eclampsie
        
        beschadiging hersenbloedvaten
        
        stuipen
venen
- compressie van VCI
  - erger bij ruglig: supine hypotensive syndrome
  - tragere terugstroom + hypotensie
  - vasodilatie -> spataders
    - benen
    - vulva, vagina
    - anaal kanaal
  - oplossing: zijlig

Spijsvertering

pyrosis
- ~= reflux
- oorzaak
  - mechanisch: compressie
  - P+
    - lower oesophageal sphincter (LOS): sluit minder goed
transit
- P+
  - langzamer -> opname+
  - opgeblazen gevoel
  - constipatie
  - aambeien
zwangerschapscholestase
- P+ -> inhibitie galblaascontracties
  - toename residueel volume
- E+ -> cholesterol+ in secreet
  - kans op galstenen (tijdens 2e zwangerschap)
- jeuk
gingivitis = tandvleesontsteking
- bloeding
  - ontsteking
- "zwangerschap kost tand"

Varia

haarverlies tijdens zwangerschap?
- niet waar tijdens
- wel na zwangerschap door E-, P-
minder sterke botten
- niet waar

Arbeid

trigger: foetus

Beschrijving

Braxton Hicks (BH) contracties
- oorzaak: P+
- kenmerken
  - voor 20 weken: niet voelbaar
  - daarna: harde buik, pijnloos
  - zwak, constante sterkte
  - async
  - onregelmatige duur
  - onregelmatige frequentie
    - stijgt doorheen zwangerschap
- doel: training myometrium
vanaf week 39.5
- oorzaak: E+
- voorweeen (VW)
  - kenmerken
    - onregelmatig
    - async
    - kort
    - pijnlijk
  - functie
    - slijmprop uitstoten
    - ruptuur vliezen
    - inkorten cervix: 3cm -> _ mm
- ruptuur vliezen
  - pijnloos
  - verlies vruchtwater (800ml)
  - point of no return
  - methode voor kunstmatige inductie
- rijping cervix
  - verlies slijmprop
vanaf week 39, dag 6
- weeen: drie stadia
  - 1) ontsluitingsweeen
    - kenmerken
      - sterk
      - sync!
      - regelmatig
      - freq+
      - pijnlijk
        
        natuurlijk vs epidurale verdoving
    - doel: cervix ontsluiten
      - != rijping
      - 1 -> 4 -> 10cm (in aantal vingers)
    - duur
      - 1e zwangerschap: 10u
      - volgende: ~1u
  - 2) uitdrijvingsfase
    - in arbeidskamer
    - kenmerken
      - sterk
      - sync
      - regelmatig
      - freq-
      - hevig en pijnlijk
      - moeder perst mee
    - eindpunt: geboorte
      - hoofd naar onder
      - rotatie
      - schouders
      - lichaam + navelstreng
    - duur: 1u
      - anders oververmoeidheid spier -> ingrijpen
        
        grote kans op bloeding: "atone bloeding"
        
        oplossing: oxytocine + prostaglandines (zie later)
        
        standaard toegediend bij elke nageboorte
    - afwijkingen
      - stuitligging
      - sterrenkijker
        
        hoofd naar boven
        
        geen probleem
      - caput succedaneum
        
        vocht in schedel: uitgerokken
        
        onschadelijk
  - 3) nageboorte
    - placenta + decidua uitdrijven
    - bloedstelping
      - E+ -> stollingsfactoren+ (zie hoger)
      - minder fibrinolyse
      - spier trekt samen
        
        knijpt bloedvaten dicht
    - kenmerken
      - sterk
      - sync
      - pijnloos
    - duur: max 30min
- naweeen
  - doel: inkrimpen uterus
  - sneller bij borstvoeding (door oxytocine)

Mechanisme

endocrinologie
- P resistentie
  - enkel in uterus
  - 3 factoren
    - uitgerekt myometrium
    - rijpe foetus
    - oude placenta
  - gevolg: ontsteking -> cytokines -> P resistentie
  - gevolg: minder inhibitie E, meer E receptoren
- hoge E (E1-3)
- meer CRH
gevolgen
- oxytocine-geinduceerde contracties
  - productie
    - 1) neurohypofyse
      - trigger: zenuwen in cervix en vagina
      - positieve feedback loop = Ferguson reflex
    - 2) CRH -> uterus produceert oxytocine
  - E+, P resistentie -> meer oxytocine receptoren
- prostaglandine (PG)-geinduceerde contracties
  - oxy, E, CRH -> uterus produceert $PGE_2$ , $PGF_{2\alpha}$
  - E+, P resistentie -> meer PG receptoren
- GAP junctions
  - tussen 2 spiercellen
  - door P resistentie, E, PGF2alfa
  - functie: synchronisatie
- matrix metalloproteasen (MMP)
  - P resistentie, E, PGE2 -> uterus produceert MMP
    - afbraak collageen
      - vliezen
      - rijping cervix
arbeid inleiden
- vermijden indien mogelijk
- dag voordien: PG tablet in cervix
  - rijping
- IV: oxytocine toedienen

Borstvoeding

Mammogenese = borstontwikkeling

melkgang
klierweefsel
- alveoli
  - lactocyt: epitheelcel die melk produceert
  - myoepitheel cellen -> ejectie
bloedvaten
vetweefsel
bindweefsel
tijdlijn
- pre-puberteit
  - man = vrouw
- puberteit
  - E+, P+ -> meer vertakkingen van melkgangen
- zwangerschap
  - E++
    - tepel + tepelhof groter/donkerder
    - meer vertakkingen
    - langer
    - meer BV
    - meer vet
  - P++
    - ontwikkeling klierweefsel

Lactogenese = melkproductie

lactogenese I
- differentieren van alveolaire cellen
  - colostrum-secreterende lactocyt
    - geler dan melk
      - meer vetten en antistoffen
    - klein volume (ml)
- rond 20 weken
- adenohypofyse: prolactine (PRL)
  - stimuleert colostrum lactocyt
- P inhibeert melkproductie
lactogenese II
- na geboorte -> placenta weg -> P-
- inhibitie melkproductie valt weg
  - duurt ~3 dagen
  - vraag-aanbod
problemen
- vraag < aanbod
  - stuwing: pijnlijke, gezwollen borsten
    - opstapeling melk
    - stuwing bloed
  - oplossing: spontaan
    - baby drinkt meer

Galactopoiese

adenohypofyse > lacrotrope cellen: PRL
- niet zwangere vrouw: PRL constant
- zwangere vrouw
  - geen borstvoeding: zakt na 1 week tot basaal niveau
  - wel borstvoeding
    - piek bij elke aanleg
      - dopamine inhibeert PRL productie van hypofyse
      - zuigen inhibeert dopamine productie van hypothalamus
      - pieken verkleinen over tijd
        
        maar receptor wordt gevoeliger
    - daalt trager
    - hoger plateau

Galactokinese = ejectie

myoepitheelcellen rond lactocyten
trekken samen o.i.v. oxytocine
oxytocine vrijzetting?
- "zuigen" / masseren
- geconditioneerde reflex
  - andere baby horen wenen, naar foto baby kijken, ...
- Ferguson reflex
  - stimulatie vagina (o.a. bij seks)
- niet: bij stress (o.i.v. opiaten)

Impact op ovulatie

geen borstvoeding: na <10 weken terug 100%
wel borstvoeding: geleidelijk
- zie schema
  - GnRH- -> LH-, FSH-
- kunnen wel zwanger worden
  - geef zwakke anticonceptiva

Man

Anatomie

zie morfologie
erectie
- tunica albuginea
  - rond zwellichamen
  - rond corpus spongiosum (minder goed ontwikkeld)
    - minder lacunes
      - minder zwelling
      - zaadleider blijft open
  - knelt bloedafvoer af
spermatogenese
- tubuli seminiferi contorti
  - Sertoli cel
    - productie sperma
  - Leydig cel
    - tussen tubuli
    - productie testosteron

Androgenen

Productie

structuur: steroid (19 C)
soorten (idem bij vrouw)
- DHEA-S
- DHEA
- androstenedion (A4)
- testosteron (T)
- dihydrotestosteron (DHT)
productie
- bijnier
- gonade (Leydigcellen)
  - T: x10 t.o.v. vrouw
  - LH receptor
    - cholesterol -> androgenen
- perifere weefsels

T inhibeert Kiss, LH, FSH
- geen positieve feedback loop <-> vrouwen
te hoge T
- EPO -> hogere viscositeit -> trombose
- agressie
- prostaat groei
verloop in 24u
- piek rond 8u: ochtend erectie
  - vooral bij jonge mannen

Werking

T
- T
- DHT
- E2
afbraak T
- via urine als T (beperkt)
- afbraak en excretie via urine
  - als zwavelzuur
  - als glucuronzuur
- metabolisatie in lever (meest)
  - T -> DHT, ?

Spermatogenese

in tubuli seminiferi
- rijping: van buiten naar binnen
Sertoli cel
- tegen basaal membraan
- functie
  - ondersteuning ontwikkeling zaadcellen
  - bescherming tegen toxische stoffen
    - blood-testis barriere
  - voedingsbron ("nurse cell")
stadia
- stamcel = primordial germ cell (PGC)
  - tijdens embryogenese
- spermatogonia
  - tegen basaal membraan
  - na mitose
    - andere cel blijft PGC
- primaire spermatocyt
  - begint aan meiose I
- secundaire spermatocyt
  - begint aan meiose II
- spermatiden
- volwassen sperma
verschil met vrouw
- stamcellen worden bijgemaakt (via mitose)
- 1 primaire spermatocyt -> 4 spermacellen (i.p.v. 1 eicel + 3 poollichamen)
- geen onderbreking meiose
duur: 72 dagen
morfologie
- acrosoom
- nucleus
- centriool
- mitochondria in middenstuk
- staart = axoneme

regeling
- adenohypofyse (AH)
  - produceert LH, FSH
- Leydig cel (L)
  - cf. theca cel
  - LH receptor
  - LH+: C -> T
- Sertoli cel (S)
  - cf. granulosacel
  - FSH receptor
  - FSH+
    - aromatase (AR)
      - T -> E
    - inhibine
    - androgeen bindende proteine (ABP)
      - bindt aan T om het actief te houden
    - groeifactoren (GF)
kwaliteitscontrole
- sperm count
- morfologie
- motility
temperatuur
- lage temp (34.4 graden) nodig
  - voor spermatogenese
  - preventie teelbalkanker
- indaling gonaden
  - eerst o.i.v. insulin-like peptide 3
  - door lieskanaal o.i.v. T
  - pathologie: cryptorchidie
- scrotum
  - weinig isolatie (dunne huid, geen subcutaan vet)
  - veel warmte afgifte
    - zweten
    - bloedvaten
  - weinig warmte aanvoer
    - plexus pampiniformis
      - pathologie: varicocele (spataders)
        
        minder afkoeling
    - countercurrent heat exchange
  - warmte behoud
    - m. cremaster
    - samentrekken tunica dartos
      - rugae = rimpels
  - koorts in periode van 72 dagen

Afvoer

Transport

tubuli seminiferi concorti
- geen zelfstandige voortbeweging (fructose nodig)
  - via Sertolicel secreet
  - myoide cellen
tubuli seminiferi recti
- myoide cellen
rete testis
ductuli efferentes
- gladde spieren
caput epididymis
- gladde spieren
- reabsorptie Sertoli secreet
corpus epididymis
- gladde spieren
- rijping
cauda epididymis
- gladde spieren

Erectie

corpora cavernosa
- bloedaanvoer: a. helicina -> bloedruimte -> subtunicale vene
tunica albuginea
tumescentie = opzwellen penis
- dilatatie lacunes
  - parasympatisch -> NO -> gladde spiercellen -> vasodilatie (via cGMP)
- afknellen subtunicale vene
corpus spongiosum
- minder zwelling
- zaadafvoer niet blokkeren
secretie
- type I
  - zaadblaasjes
  - prostaat
- type II = voorvocht
  - klieren Cowper
  - klieren Littre
  - doel: lage pH van urine in urethra wegspoelen
rigiditeit
- m. ischiocavernosus
  - n. pudendus
impotentie
- viagra
  - inhibeert cGMP -> GMP
  - voorwaarden
    - parasympathisch ZS moet nog werken
      - risico bij prostaat operatie
    - opwinding nodig
- alternatief: PGE1 in gelvorm lokaal toedienen
  - geen para / opwinding nodig
priapisme = langdurige erectie (4u+)
- pijnlijk

Ejaculatie

drie stappen
- emissie
  - contractie blaashals
  - prostaat
    - Zn2+
    - prostaat specific antigen (PSA)
      - liquefactie: gel -> water zodat zaadcellen zich kunnen voortbewegen
      - inhibitie door Zn2+
        
        actief na ejaculatie
  - epididymis + zaadleiders
  - zaadblaasjes
    - semenogelines: combineert met Zn2+ en zaadcellen tot kleverige gel
    - prostaglandines: mobiliteit
    - fructose: voeding
    - base: pH
- expulsie
  - urethra ledigen
  - m. bulbospongiosus
    - cf. m. ischiocavernosus: rigiditeit
    - 10-15 ritmische contracties
      - 45km/u
    - andere spieren in regio doen mee, maar zonder effect
- orgasme
  - oxytocine
  - prolactine
voortijdige ejaculatie
- serotonine als inhibitor
capacitatie
- rijping in vrouwelijke tractus nodig

Puberteit

vrouw (recap)

tijdslijn
- 3m: mini puberteit door wegvallen E uit placenta
- 6m: valt terug weg door GABA
- 6j
  - rijping bijnierschors (zona reticularis)
    - DHEA-S
  - stijgt lineair tot 25j
- 10j
  - gonadarche: vet -> leptine -> LH, FSH
- 18j
  - plateau LS, FSH bereikt
  - cf. vrouw: 15j
gevolgen
- androgenen
  - idem vrouw
    - libido
    - sterkere botten, spieren
    - amboseksuele haargroei (vellus -> terminaal haar)
    - sebumklieren -> acne
    - apocriene zweetklieren
  - agressie
  - baard, snor
  - stembanden
  - T -> EPO
  - somatotrope cel > groeihormoon
    - start later dan vrouw
    - stop
      - vrouw: 15j
      - man: 18j
  - groei genitalia
  - spermarche